ŻYCIE W CZASACH

JEZUSA

ROLNICTWO

i

GASTRONOMIA

Ks. mgr Grzegorz Kunko

Sejny 2014

ROLNICTWO

WSTĘP

Szanowni Czytelnicy. Jako ksiądz wikariusz Rzymskokatolickiej Parafii pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny w Sejnach i nauczyciel religii w Zespole Szkół Centrum Kształcenia Rolniczego w Sejnach zapraszam Was do przeczytania opracowania, które powstało z myślą o Rolnikach Ziemi Sejneńskiej i mieszkańcach miast Sejneńszczyzny gdzie warunki życia miejskiego i wiejskiego przenikają się nawzajem.

Warto wspomnieć o wydarzeniu organizowanym w Sejnach na początku wiosennych prac polowych, które przebiega pod hasłem: „Dzień dziękczynienia Bogu i Rolnikom za chleb powszedni”. Pierwsze takie spotkanie odbyło się w Sejnach dnia 14 kwietnia 2013 r., w Niedzielę Biblijną, przy współpracy duszpasterzy Parafii Sejny i społeczności ZSCKR w Sejnach. Ponadto rok szkolny 2014 / 2015, w którym powstało poniższe opracowanie, przebiega we wszystkich szkołach ponadgimnazjalnych w Polsce pod hasłem: „Kształcenie Zawodowe”, stąd ukłon w stronę nauczycieli i uczniów Zespołu Szkół Centrum Kształcenia Rolniczego w Sejnach.

W związku z powyższym zaistniała okazja do przybliżenia sytuacji rolnictwa i gastronomii w biblijnej Palestynie (obecnie Izrael) w I wieku po narodzeniu Chrystusa. Z tego wynika, że lepiej poznamy czasy współczesne Jezusowi i warunki, w jakich żył w swojej ziemskiej ojczyźnie. Źródłem wiedzy dotyczącej tematu jest Biblia, jako Słowo Boga skierowane do ludzi i wyniki badań z dziedziny nauk historycznych.

Z pewnością poniższy tekst będzie pomocą w wyobrażeniu sobie realiów życia Jezusa na ziemi oraz posłuży jako wsparcie w zrozumieniu słów Jezusa z Ewangelii o pracy w rolnictwie na ówczesnych terenach małych miast i wsi.

WIOSKI I MIASTA O CHARAKTERZE ROLNICZYM

W przekładach Pisma Świętego pojawia się około 450 odnośników na temat wsi, które składały się zazwyczaj z niewielkiej liczby domów lub zabudowań. Nawet jeśli były otoczone murem, to różniły się od miast wielkością i umocnieniami. Wioska była miastem w miniaturze. Na przykład Betlejem jest określane zarówno jako miasto jak i miasteczko. Nazwa miasta Betlejem w języku polskim oznacza Dom Chleba, ponieważ na tamtym terenie były liczne pola przeznaczone na uprawę zboża. Niektóre wioski wraz z upływem czasu przekształciły się w miasta, np. Kafarnaum. Ponadto w Ewangelii wymienione są nazwy wiosek m.in. Betania i Emaus.

W biblijnej wsi większość zabudowań stanowiły jednoizbowe domy, gliniane szopy
i szałasy. System administracji był prostszy niż w mieście. W przeciwieństwie do miast, wsie nie miały takich urządzeń obronnych, jak mury, fosy, wieże lub bramy. Z tego powodu mieszkańcy wiosek w czasach niepokoju szukali schronienia w okolicznych miastach, tam również realizowali swoje potrzeby ekonomiczne i polityczne. Wioski miały takie cechy jak miasta: były obrazem ludzkiej wspólnoty i cywilizacji. Symbolizowały więź i dążenie do zaspokajania powszechnych potrzeb, czyli współzależności, więzi społecznych i troski
o bezpieczeństwo. Pismo Święte nie zawiera opisów wiosek, lecz ich rekonstrukcja na podstawie innych źródeł pomaga zrozumieć, co kryje się za licznymi wzmiankami biblijnymi na ich temat. Wielość informacji na temat wiosek wskazuje, że były to miejsca zwyczajne, pozbawione splendoru i bogactwa dużych miast. Jedna wioska przypominała drugą. Jednak z liczby wiosek można wnosić, że to w nich właśnie żyła większość ludzi czasów biblijnych.

Wioski były zamieszkiwane przez liczne grupy rodzinne, według rodów mających wspólnych przodków. Według prawa wsie podlegały władzy i obowiązkowi podatkowemu na rzecz głównego miasta w okręgu.

Głównym zajęciem mieszkańców wiosek była uprawa ziemi a ludność zajmowała się rolnictwem i pasterstwem. Za dnia wychodzili do pracy w pole, a na noc ze względów bezpieczeństwa powracali do wiosek. W Biblii są wzmianki o gospodarstwach
z przynależnymi do nich polami. Prawo nakazywało by domy w wioskach, które nie są otoczone murami, były traktowane na równi z własnością gruntową.

Już w czasach biblijnych mieszkańcom miast wioski przywodziły na myśl ucieczkę na łono przyrody. Obraz wioski stanowi element obrazu natury, wolnej od zgiełku i brudu miasta.

Życie w wioskach było prostsze niż życie w mieście. Chociaż Jezus doświadczał aktów wrogości podczas całej swojej ziemskiej działalności, to Ewangelie wyraźnie odróżniają przyjęcie, z którym spotykał się na wsi, od tego w miastach. Większość mieszkańców miasta Jerozolima okazywała Jezusowi wrogość, tam też Jezus został niesłusznie skazany na śmierć przez ukrzyżowanie i zabity. Z drugiej strony, niemal 80 wzmianek poświęconych wioskom w Ewangelii, wskazuje na fakt, że mieszkańcy wiosek chętnie słuchali nauki Jezusa i w wielu przypadkach uznawali Go za swojego Zbawiciela
i Mistrza.

Wioski w Biblii są symbolem wspólnoty ludzkiej, obrazem zwyczajnego życia domowego, oraz różnorodnej pobożności. Wioska z czasów Jezusa ma znaczenie ponadczasowe i nawet mieszkaniec wielkiego miasta XXI wieku lub współczesnej wioski uzna ten obraz za znajomy.

UPRAWA ZIEMI

Nie było możliwości uprawiania ziemi na terenach górzystych i wysuszonych.
W Izraelu można znaleźć płodne ziemie, ale także i piaski. Tam, gdzie były ku temu sprzyjające warunki wysiewano zboża, zwłaszcza pszenicę i jęczmień. Natomiast najbardziej popularne owoce hodowane w tamtych czasach to oliwki, winogrona i figi. Pola uprawne były w Palestynie tak żyzne, że nie wymagały nawożenia. Niemniej, co siedem lat każde gospodarstwo rolne, sad oliwny i winnica miały leżeć ugorem, aby dać odpocząć ziemi.

Izraelscy rolnicy otaczali swoje ogrody i winnice płotami lub murami. Trudno jednak zabezpieczyć w ten sposób duże pola. Z tego względu rolnik najmował strażników, którzy mieszkali na polach w prymitywnych chatkach nazywanych „wieżami”, by chronić uprawy przed dzikimi zwierzętami, ptakami i włóczęgami.

Izraelscy rolnicy mieli też do czynienia ze zróżnicowanymi warunkami pogodowymi. Duże opady w rejonach górzystych, susza na pustyni oraz kontrast pomiędzy lodowatym chłodem i tropikalnym upałem zmuszały rolników do rozważnego doboru upraw. W niektórych częściach kraju gleba była tak urodzajna, że w ciągu roku dwukrotnie urządzano żniwa. Rozkład i częstotliwość opadów decydował o kształcie rolniczego roku. Regularne deszcze sprzyjały plonom, czego nie mogły zapewnić silne ulewy.

Rolnicy z Palestyny musieli sobie radzić w warunkach trwającego pięć miesięcy, bezdeszczowego lata (od maja do października). Jeśli jesienne opady były niewielkie to sytuacja mogła przybrać katastrofalny obrót.

Izraelici starali się gospodarować zasobami wody, wykorzystując studnie
i specjalne kanały. Pasterze i hodowcy często kopali studnie dla swoich zwierząt, często wielkim nakładem pracy i kosztów. Teren przy studni był naturalnym miejscem różnych zgromadzeń, miejscem odpoczynku podróżnych. Rolnicy palestyńscy drążyli również cysterny. Kopali podziemne zbiorniki i ich ściany pokrywali cementem, by zapobiec parowaniu wody. Czasami cysterny drążono w skale, która lepiej przechowywała wodę. Susza na polach Palestyny mogła trwać nawet kilka lat.

Większość plonów rolnicy magazynowali dla potrzeb własnej rodziny, część zbiorów zazwyczaj sprzedawali. Ziarno przechowywano w glinianych dzbanach oraz wydrążonych w ziemi „silosach”. Niektórzy rolnicy budowali składy na żywność
w najbardziej bezpiecznej części domu. W czasach Jezusa znane były uprawy różnego rodzaju zbóż, warzyw i owoców.

ROK ROLNICZY

Wrzesień – październik: chłodne wiatry północne przynoszą deszcze, co zmiękcza glebę. Jest to dobry czas na przygotowanie ziemi pod uprawę i orkę.

Październik – listopad: idealna pora na siew jęczmienia i pszenicy a następnie żyta, prosa, lnu oraz warzyw.

Listopad – grudzień: zimowe miesiące są nieprzewidywalne. Trzeba doglądać wyrastających roślin.

Grudzień – styczeń: nadchodzą zimowe deszcze!

Styczeń – luty: powinny pojawić się pierwsze kwiaty na drzewach. Pod koniec miesiąca należy zasiać zboże jare.

Luty – marzec: kwitną drzewa migdałowe. Czas zbierać cytrusy.

Marzec – kwiecień: zaczyna się zbiór jęczmienia. Rolnicy modlą się o późne deszcze. Obawiają się gorących, wschodnich wiatrów, które przynoszą suszę, jak też burz gradowych.

Kwiecień – maj: zbiór jęczmienia. Plony mogły zniszczyć liczne wtedy szkodniki, np. gąsienice, chrząszcze, szarańcza.

Maj – czerwiec: zbiór pszenicy. Zbożu zagrażają grzyby oraz wyjadające ziarno wrony
i wróble. Rozpoczyna się sezon winobrania.

Czerwiec – lipiec: przy gorącym, letnim słońcu dojrzewają winogrona, figi, oliwki. Trzeba szczególnie doglądać latorośli i odpowiednio je podlewać.

NARZĘDZIA ROLNICZE

Biblia wspomina o różnych pracach związanych z uprawą roli, ale nie opisuje dokładnie używanych do tego narzędzi. Zawarte w niej informacje w pewnym stopniu uzupełniają jednak przedmioty odnalezione w Palestynie. Proste narzędzia używane po dziś dzień na tamtych terenach są zapewne bardzo podobne do swych odpowiedników z czasów biblijnych.

Brona- Biblia nie wspomina o samej bronie, ale mówi o bronowaniu, które odróżnia od orki. Obecnie bronowanie służy głównie kruszeniu i wyrównywaniu gleby, choć niekiedy ma na celu także przykrycie nawozu czy zasianego ziarna lub zniszczenie chwastów.
W czasach starożytnych chodziło głównie o rozbicie grud ziemi i jej wyrównanie; w tym celu najprawdopodobniej przeciągano po zaoranym polu obciążoną deską albo nieociosaną kłodą. Czasami rolnik sam stawał na bronie. Wspomniane narzędzie miało też kształt sań
z przymocowanymi u spodu kamiennymi lub metalowymi zębami. Mogły być one ciągnięte przez woły.

Motyka lub oskard- Służyły do usuwania chwastów i zapewne także do rozbijania grud ziemi. W niektórych proroctwach nawiązano do okopywania motyką winnicy. Głownia tego narzędzia była z żelaza. Można ją było naostrzyć i używać jako broni.

Pług- W krajach biblijnych do dziś używa się gdzieniegdzie drewnianego pługa, który niewiele się zmienił od czasów starożytnych, o czym świadczą rysunki na starożytnych zabytkach i tabliczkach glinianych. Nie miał kół ani nie odwracał skiby; po prostu robił
w ziemi bruzdę na głębokość 8—10 cm. Z metalu wykonywano tylko lemiesz. Zasadniczą część pługa stanowił kij, do którego ów lemiesz był przymocowany. Miedziane i brązowe lemiesze, odnajdywane podczas wykopalisk na terenie Izraela, są na ogół mocno wyszczerbione od używania. Pług był niczym innym jak tylko kawałkiem rozdwojonej gałęzi z zaostrzonymi końcami. Zakończony żelaznym lemieszem pług wrzynał się w glebę na głębokość około 12 centymetrów. Pług był ciągnięty przez woły, wielbłądy lub osły, nigdy jednak przez więcej niż jedną parę zwierząt. Orka wymagała stałej uwagi rolnika – tylko lekkomyślny gospodarz odwróciłby wzrok od ziemi. Do orki można było przystąpić
w porze wczesnych deszczy. Rolnik spulchniał ziemię w trudno dostępnych miejscach kilofem lub motyką. Czasami orał pole dwukrotnie, w obydwu kierunkach. Po orce stosowano bronowanie, by skruszyć grudy ziemi.

Jarzmo – rolnicy nakładali je na karki wołów ciągnących pług. Urządzenie to składało się
z drewnianej ramy, która sprawiała, że podczas orki woły szły równo. Jarzmo było połączone z pługiem postronkami (skórzanymi rzemieniami).

Oścień – służył rolnikowi do popędzania wołów. Był to kij o długości 240 cm
o zaostrzonym końcu. Niekiedy w tym końcu umieszczano żelazny grot posługując się nim jak bardzo skuteczną bronią.

Sierp- Tego narzędzia używano głównie do ręcznego koszenia zbóż, choć Biblia mówi też
o zapuszczaniu sierpa podczas winobrania. Sierpy odnalezione w Palestynie są lekko zakrzywione. Niektóre wykonano z ostrych kawałków krzemienia, osadzonych za pomocą asfaltu w ramce z drewna lub kości. Znaleziono również żelazne ostrza sierpów, które mocowano w uchwycie przy użyciu nitów, trzpieni lub tulei. Robotnicy ścinający zboże sierpem obcinali je tuż przy kłosie. Pozostawione łodygi wyrywano i używano jako słomy. Kłosy zboża zbierano z pola w koszach. Czasami obcinano całe łodygi i zboże układano
w snopy. Później rolnicy transportowali snopy wozami, układali w stogi lub przewozili do stodół.

Młócenie i przesiewanie zboża- Zboże młócono a następnie przewiewano podrzucając pod wiatr, co powodowało, że plewy oddzielały się od ziarna.

Klepisko- było płaskim miejscem położonym na wzniesieniu, o obwodzie 15 - 30 metrów, otwartym na wiatr wiejący z każdej strony. Co roku rolnicy wyrównywali klepisko
i usuwali z niego piasek, by podłoże pozostało twarde. Często wioska posiadała tylko jedno klepisko, każdy z rolników młócił swoje zboże w wyznaczonej kolejności. Snopy układano w stosy, a następnie młocono saniami młocarskimi lub deptały je woły.

Sanie młocarskie- składały się z kwadratowej, drewnianej ramy, do której przyczepione były dwie lub więcej drewniane rolki. W każdej z nich znajdowały się trzy lub cztery żelazne pierścienie, ponacinane jak piła tarczowa. Sanie ciągnęły woły, woźnica zaś siedział na belce przymocowanej do ramy. Po przejechaniu sań po snopach zboże było zmiażdżone a słoma na paszę postrzępiona.

Drewniana deska w rodzaju brony- była innym narzędziem służącym do młócenia
w kształcie prostokąta o wymiarach 90 cm szerokości i 2 - 3 m długości. W dolnej części miała ona wiele otworów o średnicy od 2,5 do 5 cm, w których rolnik umieszczał kawałki kamienia, krzemienia lub żelaza, wystające z deski niczym zęby. To one rozdzierały kłosy, a wówczas wysypywało się ziarno. Woły z niezwiązanymi pyskami ciągnęły po klepisku deskę, na której stał woźnica.

Wachlarz- za pomocą tego narzędzia rolnicy przewiewali ziarno. Była to na wpół owalna rama o średnicy około 1 m i powierzchni utkanej z sierści lub włókien palmowych. Jeden
z robotników trzymał wachlarz za rączkę a inni wysypywali na to ziarno wraz z plewami. Później ziarno z plewami podrzucano pod wiatr, co powodowało, że cięższe nasiona spadały na ziemię a lżejsze plewy były z wiatrem unoszone na bok. Przewiewania dokonywano wieczorem, kiedy powiewy wiatru były silniejsze.

Sito- ponieważ przewiewanie zboża od plew nie usuwało wszystkich zanieczyszczeń, niezbędne było przesianie zboża przez sito.

Noże ogrodnicze- Biblia wspomina o tym narzędziu w związku z przycinaniem winorośli. Ponieważ mówi też o przekuciu włóczni na noże ogrodnicze i noży ogrodniczych na dzidy, można przypuszczać, że narzędzie to składało się z ostrza osadzonego w uchwycie i było podobne do sierpa.

Żarna – były to domowe młyny składające się z dwóch okrągłych płyt kamiennych
o średnicy 50 cm. Górny kamień był połączony z dolnym wspólną osią. Kobiety sypały ziarno przez otwór na oś w górnym kamieniu. Obracanie górnego koła powodowało mielenie zboża. Spomiędzy dociśniętych kamieni wydostawała się mąka, zaś z góry dodawano więcej ziarna. Zwykle na żarnach mieliły dwie kobiety, siadając po przeciwnych stronach kamienia. Obracały żarna za pomocą drewnianej rączki, przytwierdzonej do zewnętrznej powierzchni górnego kamienia.

Tłocznie- ogrodnicy odcinali winogrona od krzewu sierpami i nieśli je w koszach do winnej tłoczni. Była to zwykle duża kamienna kadź z małymi rowkami, przez które moszcz spływał do dzbanów. Winogrona deptano nogami, później wytłaczano za pomocą specjalnego urządzenia. Rolnicy przechowywali sok winogronowy w skórzanych workach, w dzbanach lub baryłkach, w których podlegał procesowi fermentacji.

Młotek – starożytny młotek wyglądem przypomina młotek współczesny.

Siekiera – żelazną część przymocowywano do trzonka skórzanymi paskami. Podobnie jak
w przypadku motyki lub ościenia można ją było używać jako broń podczas wojny.

Piła – ostrza przymocowane były do rękojeści skórzanymi rzemieniami lub ostrza były wprawione w rękojeść tak jak współczesne noże.

Gwoździe – żelazne gwoździe służyły do łączenia różnych kawałków drewna.

Wiertło łukowe – ostre wiertło umieszczano na końcu drewnianej obsady. Owijano ją następnie cięciwą łuku. Gdy rolnik poruszał nią w przód i w tył, wprawiał wiertło w ruch obrotowy, wykonując otwór w drewnie.

Pilnik – używano go do ostrzenia narzędzi.

NARZĘDZIA KOWALSKIE

Gliniane formy – służyły kowalowi do wykonania określonego kształtu z miedzi lub żelaza poprzez wlewanie rozgrzanego, ciekłego surowca do formy w celu zastygnięcia.

Kowadło – miało kształt metalowej płyty. Kowal umieszczał na kowadle rozgrzany surowiec, któremu podczas kucia młotem miał nadać pożądany kształt. Duży kloc drewna pod kowadłem tłumił dźwięk kucia.

Miechy – kowal posługiwał się miechami, by wtłoczyć do pieca powietrze glinianymi rurami, uzyskując w ten sposób temperaturę konieczną do stopienia metalu. Zwykle miechy były wykonane z pozszywanych koźlich lub owczych skór. Skóra ta tworzyła worek wypełniony powietrzem, przymocowany do drewnianej ramy. Gdy kowal naciskał miechy, wylatywało z nich sprężone powietrze.

Piec – kowal używał pieca, który można było bardzo mocno rozgrzać. Rzemieślnikom z czasów Jesusa nie udało się jednak rozgrzać pieca do temperatury, pozwalającej na całkowite stopienie surówki żelaza, chociaż udawało im się to w przypadku miedzi. Żelazo wydobywano z pieca jako rozgrzaną, gąbczastą masę wraz z zanieczyszczeniami i popiołem. Kowal kuł takie gorące żelazo, by usunąć z niego obce domieszki i pęcherzyki powietrza. Później ponownie umieszczał swój półprodukt w piecu aż do otrzymania kutego żelaza, któremu nadawał kształt wprawny rzemieślnik. Istniały dwa rodzaje pieców wykonanych z glinianych cegieł. Pierwszy miał otwory po bokach, przez które wtłaczano powietrze miechami. Drugi był długi i wąski, posiadający otwarty dostęp powietrza.

Szczypce – kowal często posługiwał się szczypcami, by wyjąć żelazo z pieca lub otwartego ognia. Szczypce kowalskie nie różniły się wyglądem od współczesnych.

ZWIERZĘTA W GOSPODARSTWACH ROLNYCH

Osioł – był typowym zwierzęciem pociągowym w czasach Jezusa. Wystarczało mu skromne pożywienie, był odporny na różnorodne warunki atmosferyczne. Oślica była często używana jako wierzchowiec, można było ją też doić. Podobnie jak wół, osioł pomagał człowiekowi orać pole i deptać kłosy. Jeżeli ktoś wolał jechać wierzchem, zamiast iść piechotą, zwykle dosiadał osła. Ludzi pełniących wysokie funkcje w społeczeństwie, stać było nakupienie białego osła. Osioł był symbolem pokory i wytrwałej służby.

Wielbłąd – traktowany głównie jako zwierzę pociągowe, jest dobrze przystosowany do wytrwania w surowym środowisku. Długie nogi utrzymują wielbłądzi brzuch wysoko nad gorącym piaskiem (siodła dosiadających wielbłąda znajdują się 2 m nad ziemią). Zwierzę to oszczędza wodę. Długa i gęsta sierść tworzy naturalną izolację ciała. Może on długo obyć się bez picia i jedzenia. Wielbłądy służyły jako środek transportu, źródło mięsa i mleka
a z ich miękkiej sierści wytwarzano tkaniny. Nawet wielbłądzie odchody wykorzystywano jako źródło opału.

Kot – we współczesnym Izraelu można znaleźć wiele kotów. Mogły one przybyć do Palestyny w każdym czasie. Biblia o nich wspomina jeden raz.

Bydło – było powszechne jak owce i kozy. Wyróżniamy krowy, cielęta, jałówki, byki, woły. Dorosłe woły były używane jako zwierzęta pociągowe. Podczas gdy owce i kozy dostarczały rolnikom mięsa i mleka. Woły wykonywały pracę dzisiejszych traktorów. Po ukończeniu trzech lat zwierzęta zaprzęgano do pługa, używano do młócenia ziarna
i ciągnięcia wozów. Dorosłe sztuki były zbyt cenne by zabijać je dla mięsa. Trzeba było być bogatym, by utrzymać wielkie stada bydła. Potrzebowało ono rozległych i urodzajnych pastwisk. Gdy zwierzęta były przeznaczone na ubój, trzymano je w zagrodach i karmiono paszą. W Biblii określenie „bydło” posiada szersze znaczenie. Do bydła zaliczano owce
i kozy, muły i konie a nawet wielbłądy.

Pies – pies przedstawiał wartość, jako zwierzę będące blisko człowieka, wcześnie też doszło do jego udomowienia. Ponadto szkolono psy do stróżowania przy domach i stadach na pastwisku. Były używane też do polowań. Wiele psów było dzikimi padlinożercami. Stada bezpańskich kundli włóczyły się po ulicach w poszukiwaniu żeru. Takie zwierzęta mogły żywić się nawet ludzkim mięsem.

Kozy – zwane niekiedy „krowami ubogich”, zostały podobnie jak psy, udomowione stosunkowo wcześnie. Zwierzęta te nie potrzebowały dobrych pastwisk. Lubiły obgryzać korę z drzew i żywić się delikatnymi gałązkami. Zjadały wszystko, co było w ich zasięgu, także młode drzewka i krzewy. Kozy dostarczały mleka, z którego wytwarzano w domach produkty mleczne. Kozie mięso smakiem przypominało dziczyznę. Kozia sierść nie była strzyżona, lecz wyczesywana. Tkano z niej później szorstkie ubrania. Ze skóry koziej wykonywano pojemniki na wodę. Z kozich rogów sporządzano naczynia do picia oraz instrumenty muzyczne. Człowiek mający duże stado kóz należał do ludzi bogatych. Kozy miały również wady – wydzielały przykry zapach i były bardzo żywymi, upartymi stworzeniami, w przeciwieństwie do swoich potulnych krewniaczek – owiec.

Koń – konie nie miały wielkiego znaczenia w rolnictwie. Używano ich jako zwierząt wierzchowych, podobnie jak osły, muły i wielbłądy. Wykorzystywane były przez gońców
w służbie kurierskiej do przewożenia korespondencji. Władze Cesarstwa Rzymskiego okupujące Palestynę w czasach Jezusa formowały wojskowe odziały jazdy konnej uznając konia za jeden z symboli wojny.

Muł – był rezultatem skrzyżowania ogiera osła z klaczą konia. Były silniejsze i bardziej wytrzymałe od osłów, miały pewniejszy krok i żyły dłużej niż konie. Używane
w gospodarstwie rolnym jako środek transportu i siła pociągowa.

Owca – jest najbardziej znanym biblijnym symbolem zwierzęcym. Owce pasły się razem
z kozami. Były w dużym stopniu uzależnione od pasterza. On prowadził je na pastwisko, znajdował wodę i bronił przed dzikimi zwierzętami. Dobry pasterz troszczył się o swoje owce. W czasach Jezusa występował gatunek owiec o szerokim ogonie. Baraninę stosowano
w pożywieniu, z cennej owczej wełny (często o ciemnej barwie) wytwarzano ciepłe ubrania. Raz do roku spędzano zwierzęta do zagród na strzyżenie, co było okazją do ożywionego życia towarzyskiego mieszkańców wioski.

Świnia – udomowiony dzik. Hodowane dla mięsa, chociaż wiele ludów w czasach Jezusa odnosiło się do tego zwierzęcia z odrazą.

Łasice – małe zwierzątka futerkowe o długim, smukłym kształcie i krótkich łapkach, zdolne przeciskać się przez wąskie szczeliny. Żywią się małymi gryzoniami.

Mysz – w czasach Jezusa znane były 23 odmiany myszy. Gryzonie te mogły być taką samą plagą jak szarańcza, rozprzestrzeniając się po polach i niszcząc zboże.

Szczury krecie – w Biblii nazywany „kretem”. Były zmorą rolników. Drążyły podziemne tunele niosąc spustoszenie w sadach. Bez widocznych oczu, uszu i ogona, miały ryjek przypominający świński, oraz zęby podobne do zębów bobra.

Bocian – przypomina wyglądem żurawia, jest jednak od niego większy. Żywi się owadami, wężami, żabami. Bocian biały ma wysokość 1,2 m oraz rozpiętość skrzydeł sięgającą 2,1 m;
w Palestynie występuje także bocian czarny. Długie nogi umożliwiają bocianowi poszukiwanie pokarmu w wodzie i na lądzie. Buduje gniazda wysoko, głównie na drzewach lub w opustoszałych ruinach. W większości miejsc, które zamieszkuje jest prawnie chroniony przez człowieka.

Jaskółka – w Palestynie występuje wiele gatunków jaskółek. Te ptaki znane są z szybkiego lotu.

DOMY ROLNIKÓW

Mieszkańcy wsi w czasach Jezusa należeli do ludzi ubogich, stąd też ich domy były bardzo skromne. Składały się z jednej tylko izby i wznoszono je z kamieni lub cegły mułowej, którą wyrabiano z błota zmieszanego ze słomą. Budowniczowie umacniali ściany trzciną i sitowiem lub patykami obrzuconymi gliną. Ściany takie były bardzo nietrwałe, często też gnieździły się w nich węże i robactwo.

Domownicy przebywali w jednym pomieszczeniu ze zwierzętami (zwierzęta gospodarskie zostawały na noc w domu, w części dla nich przeznaczonej a ludzie spali
w podwyższonej części pomieszczenia). Rolę okien pełniły umieszczone wysoko otwory
w murze, być może okratowane. Zapewniały one chłód latem a ciepło w okresie zimowym. Na glinianych ścianach domów często pojawiała się reakcja chemiczna w postaci pleśni, szkodliwa dla zdrowia.

Drzwi domów wiejskich były bardzo niskie, trzeba więc było się schylić, by wejść do środka. Utrudniało to dostęp dzikim zwierzętom i nieprzyjaciołom. Drzwi zamykano na drewniane rygle lub metalowe zasuwy.

Płaski dach stanowił idealne miejsce do suszenia ubrań i owoców, ale również do spania, jedzenia i modlitwy.

Rolnicy używali bardzo prostego umeblowania. Za łóżka służyły maty rozkładane
w domu na ziemi, które były zwijane w ciągu dnia.

Czasami układali się do snu na podwyższonym podeście. Z powodu ubóstwa nie posiadali krzeseł. Dlatego siadali na matach lub skórach zwierzęcych rozłożonych wprost na podłodze.

Do oświetlenia używano glinianych lamp olejnych, które były umieszczane zazwyczaj we wnękach ścian.

SZKOŁY ROLNICZE W CZASACH JEZUSA

W czasach Jezusa rodzice kształcili swoje dzieci w domach. Najważniejsze było poznanie Słowa Bożego – religia odgrywała kluczową rolę. Nie czyniono tutaj żadnego wyjątku, nawet dla tych, którzy sądzili, że są zbyt zajęci, by się tym zajmować. Na podstawową edukację składała się nauka czytania, pisania i rozwiązywania prostych rachunków. Dzieci uczyły się wykonywania zawodu np. rolnictwa obserwując swoich rodziców i pomagając im w różnych pracach. W miarę upływu czasu, w wioskach wyznaczono sale szkolne i wykwalifikowanych nauczycieli by uczyli wszystkie dzieci. Pomimo tego rodzice nadal pełnili ważną rolę w edukacji teoretycznej
i praktycznej swoich dzieci. W miastach, gdzie była możliwość prowadzenia gospodarstwa rolnego, dzieci kształciły się w szkole a zawodu rolnika uczyły się w domu od rodziców.

JEZUS WŚRÓD ROLNIKÓW

„Jezus obchodził wsie okoliczne nauczając” (Ewangelia wg św. Marka, rozdział 6, werset 6). Na podstawie treści Ewangelii wiemy, że Jezus należał do ubogiej materialnie grupy społecznej mieszkańców Palestyny. W Nazarecie uczył się wykonywania zawodu cieśli. Często przebywał wśród rolników i znał bardzo dobrze trudne warunki ich życia. Każdy mieszkaniec wsi był dla Niego „Kimś ważnym”. Na podstawie rozmów z rolnikami
i przebywania na wsi tłumaczył sprawy Boże. Wygłaszając naukę Jezus odwołuje się do codziennych przykładów ze świata znanego swoim słuchaczom, stąd zrozumienie ich ze strony współczesnego odbiorcy wymaga znajomości realiów tamtych czasów. Sens słów Jezusa z rolnictwem w tle jest jednoznaczny. Przedstawiają one sytuacje moralne w sposób kontrastowy – postawy negatywne są napiętnowane, a pozytywne chwalone.

Choć słowa nie są obrazami, to jednak każde słowo Jezusa porusza wyobraźnię, która tworzy obrazy, niekiedy zapadające na całe życie. Tak jest z nauczaniem Jezusa. Jego słowa
z niezwykłą siłą poruszają ludzką wyobraźnię od dwóch tysięcy lat.

Na podstawie treści opracowania można zauważyć liczne podobieństwa pomiędzy warunkami życia w świecie rolniczym w czasach Jezusa z I wieku naszej ery a codzienną pracą w gospodarstwach rolnych XXI wieku naszej ery.

SŁOWA I CZYNY JEZUSA Z UPRAWĄ ZIEMI I HODOWLĄ ZWIERZĄT W TLE

Sól ziemi – Mt 5,13; Mk 9,45-50; Łk 14,34-35.

Światło lampki nocnej – Mt 5,14-16; Mk 4,21; Łk 8,16-17; J 8,12.

Wieprze – Mt 7,6.

Drzewa owocowe – Mt 7,15-20; Łk 6,43-45.

Dom – Mt 7,24-27; Łk 6,47-49.

Żniwa – Mt 9,35-38; Mk 6,34; Łk 10,2; J 4,35.

Kłosy zboża – Mt 12,1-8; Mk 2,23-28; Łk 6,1-5.

Siewca – Mt 13,1-9; Mt 13,18-23; Mk 4,1-9; Mk 4,13-20; Łk 8,4-8; Łk 8,11-15.

Kiełkujący zasiew – Mk 4,26-29.

Pszenica i chwast – Mt 13,24-30; Mt 13,36-43.

Ziarno gorczycy – Mt 13,31-32; Mk 4,30-32; Łk 13,18-19.

Pieczenie chleba – Mt 13,33; Łk 13,20-21.

Skarb na polu – Mt 13,44-46.

Stado świń – Mt 8,28-34; Mk 5,1-20; Łk 8,26-39.

Chleb z nieba– J 6,26-59.

Zakup żywności w wiosce – Mt 14,13-21; Mk 6,32-44; Łk 9,10b-17; J 6,1-15

Drugie rozmnożenie chleba – Mt 15,32-39; Mk 8,1-10.

Zgubiona owca – Mt 18,10-14; Łk 15,1-7.

Jezus w wiosce Betania – Łk 10,38-42; J 12,1-3.

Bogaty rolnik – Łk 12,16-21.

Cierpliwy rolnik – Łk 13,6-9.

Roztropny gospodarz – Łk 14,28-30.

Pieniądze gospodyni – Łk 15,8-10.

Synowie rolnika – Łk 15,11-32.

Wiara jak ziarno – Mt 17,19-20; Mk 9,28-29; Łk 17,5-6.

Dobry Pasterz – J 10,1-18.

Robotnicy w winnicy – Mt 20,1-16.

Pogrzeb i wskrzeszenie zmarłego w wiosce Betania – J 11,1-44.

Namaszczenie Jezusa w wiosce Betania – Mt 26,6-13; Mk 14,3-9; Łk 7,36-50; J 12,1-8.

Dwóch synów rolnika – Mt 21,28-32.

Dzierżawcy pola – Mt 21,33-46; Mk 12,1-12; Łk 20,9-19.

Podatek – Mt 22,15-22; Mk 12, 13-17; Łk 20,20-26.

Wiosna – Mt 24,32-26; Mk 13,28-32; Łk 21,29-33.

Modlitwa Jezusa w ogrodzie – J 13,36-38.

Krzew winny – J 18,1.

Cmentarz na Polu Garncarza- Mt 27,3-10.

Ciernie – Mt 27,26-31; Mk 15, 15-20; J 19,1-3.

Grób Jezusa w ogrodzie – J 19,38-42.

Jezus ogrodnikiem? – J 20,14-18.

Droga do wioski Emaus – Łk 24,13-35.

Oracz – Łk 9,62.

Jarzmo – Mt 11, 29-30.

WYJAŚNIENIE SKRÓTÓW:

Mt – Ewangelia wg św. Mateusza

Mk – Ewangelia wg św. Marka

Łk – Ewangelia wg św. Łukasza

J – Ewangelia wg św. Jana

Pierwsza liczba po skrócie księgi oznacza rozdział, pozostałe cyfry po przecinku oznaczają numery wersetów fragmentu. Jeżeli po numerze oznaczającym werset postawiona jest kropka (.) to znaczy, że jest to wskazanie na numer wersetu przed kropką. Średnik (;) w zapisie oznacza oddzielenie różnych fragmentów Pisma Świętego. Jeżeli po średniku nie ma skrótu księgi to znaczy że kolejne fragmenty odnoszą się do księgi podanej na początku zapisu. Rozdział w tekście Biblii pisany jest dużą cyfrą a wersety mniejszymi. W katolickich wydaniach Pisma Świętego występują następujące oznaczenia: gwiazdka (*) w tekście oznacza odesłanie do wyjaśnienia wersetu w przypisach umieszczanych najczęściej poniżej zasadniczego tekstu Ewangelii, mała litera (s) przy wyrazie oznacza odesłanie do słownika znajdującego się w Biblii. Pismo Święte zawiera także spis treści ułatwiający odszukanie konkretnej księgi. Ewangelia należy do zbioru ksiąg Pisma Świętego Nowego Testamentu.

Przykład:

Mt 2,3-4 (Ewangelia według świętego Mateusza rozdział 2, wersety od 3 do 4)

Mk 5,6.8.10 (Ewangelia według świętego Łukasza rozdział 5, wersety 6 i 8 i 10)

Łk 7,9-12; 14,16; (Ewangelia według świętego Łukasza rozdział 7, wersety od 9 do 12; oraz Ewangelia według świętego Łukasza rozdział 14, werset 16)

PALESTYNA W CZASACH JEZUSA

kragbiblijny.milosierdzie.com/pl

BIBLIOGRAFIA:

1. Wioska, osada, w: Słownik Symboliki Biblijnej, red. naukowy ks. W. Chrostowski, Vocatio Warszawa 1998.

2. Synopsa Czterech Ewangelii, red. M. Wojciechowski, Vocatio Warszawa 1997.

3. ks. Jan Flis, Konkordancja Starego i Nowego Testamentu do Biblii Tysiąclecia, Vocatio Warszawa 2000.

4. Rolnictwo, w: Encyklopedia Biblijna, Paul J. Achtemeier, Vocatio Warszawa 1999.

5. Rolnictwo, warunki glebowe, siew, w: Nowy Leksykon Biblijny, red. Ks. H. Witczyk, Jedność Kielce 2011.

6. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiąclecia, wydanie V, Pallotinum Poznań 2003.

7. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Najnowszy przekład z języków oryginalnych
z komentarzem. Opracował Zespół Biblistów Polskich z inicjatywy Towarzystwa Świętego Pawła, Edycja Świętego Pawła, Częstochowa 2009.

8. Zwierzęta i owady Palestyny, rośliny i zioła Palestyny, rolnictwo, narzędzia i urządzenia,
w: Słownik Tła Biblii, red. Ks. W. Chrostowski, Vocatio Warszawa 2007.

9. A. Adams, ks. W. Chrostowski, Życie w czasach Jezusa – praca, zwyczaje, religia, s. 53-60,

Jedność Kielce 2011.

10. Praca, w: J. Pilch, Słownik Kultury Biblijnej, Edycja św. Pawła Częstochowa 2004.

11. Ks. W. Pikor, Przypowieści Jezusa – narracyjny klucz lektury, s. 27-34, Jedność Kielce 2011.

12. Dk. T. Szcześniak, Przypowieść o siewcy – (nie)zwykłe ziarno? (Mt 13,1-9.18-23//Łk 8,4-8.11-15), w: Przypowieści Jezusa – scenariusze spotkań i katechez biblijnych, red. Ks. W. Pikor,
s. 32-39, Jedność Kielce 2011.

13. B. Widła, Ikony Przypowieści, s. 9-18, Verbinum Warszawa 2005.

14. Bp. K. Romaniuk, Biblijna teologia przyrody, s. 89-104, Wydawnictwo Salezjańskie Warszawa 1999.

15. Jęczmień, pszenica, zboże, ziarno, w: ks. J. Pick, W świecie Biblii – Flora. Leksykon roślin
w Biblii, Bernardinum Pelplin 1998.

GASTRONOMIA

WSTĘP

Poniższy tekst dotyczy gastronomii w czasach Jezusa, czyli Palestyny z I wieku po narodzeniu Chrystusa. Praca powstała z myślą o nauczycielach i uczniach wydziału gastronomii i żywienia w Zespole Szkół Centrum Kształcenia Rolniczego w Sejnach oraz
w nawiązaniu do bogatej tradycji kulinarnej mieszkańców Ziemi Sejneńskiej.

Gastronomię rozumiemy jako sztukę przyrządzania i podawania potraw w oparciu
o fachową wiedzę kulinarną. Jest to również wiedza o produktach, ich wartości odżywczej,
o racjonalnym przygotowaniu potraw, komponowaniu posiłków, o tradycjach kulinarnych oraz zwyczajach i obyczajach związanych z jedzeniem.

Co w Palestynie za czasów Jezusa uważano za niezbędne do życia? Przede wszystkim: woda, chleb, ubranie i dom, które traktowano jako dar od Boga opiekującego się człowiekiem w jego pracy i odpoczynku. Produkty roślinne i woda stanowiły podstawę pożywienia
w gorącym klimacie Palestyny. Mięso najczęściej podawano podczas wieczornego posiłku, w uroczystości i szanowanym gościom. Ważnym elementem jadłospisu były zboża. Chleb jedzono bez dodatków lub z solą, octem, rosołem albo miodem. Przysmakiem mieszkańców Palestyny były owoce i ryby. Żywność zaspokajająca ludzką potrzebę jest doskonale wpleciona w treść Ewangelii o Jezusie Chrystusie, czyli o czasach z I wieku po narodzeniu Chrystusa.

ZWYCZAJE ZWIĄZANE ZE SPOŻYWANIEM POSIŁKÓW

W czasach Jezusa w Palestynie spożywano trzy regularne posiłki dziennie. Przed rozpoczęciem codziennej pracy jadano śniadania, około godziny 12:00 spożywano mały obiad, a z reguły wieczorem odbywał się główny posiłek nazywany wieczerzą. Uczty, czyli uroczyste rodzaje posiłków, były organizowane z okazji wielkich świąt religijnych
i uroczystości rodzinnych.

Za czasów Jezusa Żydzi obmywali ręce przed posiłkami, zgodnie z nakazami religijnymi a gościom podawano wodę do umycia nóg przed posiłkiem. Była to posługa, którą najczęściej wykonywał służący. Chociaż Jezus błogosławił pokarmy przed jedzeniem, On
i Jego uczniowie nie przyjęli praktyki rytualnego obmywania rąk przed posiłkiem.

Według dawnego zwyczaju ojciec rodziny rozpoczynał posiłek błogosławieństwem,
a następnie łamał i dzielił chleb. Dodatki z misy nabierano przy użyciu kawałka chleba. Po posiłku ponownie odmawiano modlitwę.

STÓŁ

W czasach poprzedzających narodzenie Chrystusa Palestyńczycy zasiadali do jedzenia na matach rozłożonych na podłodze. Za „stół” służyła okrągła skóra lub kawałek płótna położony na podłogowej macie. Na brzegach tego przypominającego tacę „stołu” znajdowały się otwory, przez które przeciągano sznurek. Po spożyciu posiłku zaciągano sznurek i zwijano „stół”.

W czasach Jezusa znane były stoły jako element umeblowania domu. Obraz stołu wskazuje na wspólnotę z innymi ludźmi i Bogiem podczas posiłków. Wtedy przyjęto zwyczaj spożywania posiłków przy stołach na niskiej podstawie, przy których stały sofy do położenia się. Autorzy Ewangelii piszą, że Jezus uczestnicząc w posiłkach zajmował przy stole pozycję półleżącą. Stąd możemy wnioskować, że ten grecko-rzymski zwyczaj był w Palestynie tamtych czasów szeroko rozpowszechniony. Podczas oficjalnych przyjęć goście płci męskiej i gospodarz półleżąc i opierając się na lewym łokciu na łożach ustawionych wokół dużego stołu (albo trzech stołów ustawionych w kształcie otwartego z jednej strony prostokąta), jedli prawą ręką, z ciałem ukośnie ułożonym do osi łoża i stopami wystającymi z tyłu poza krawędź łoża. Na jednym łożu spoczywały zazwyczaj trzy osoby. Kobiety i słudzy usługiwali ucztującym, podchodząc od strony wewnętrznej.

Ta półleżąca pozycja przy stole tłumaczy, w jaki sposób opisywana przez Ewangelistę św. Łukasza kobieta mogła stanąć „z tyłu u nóg” Jezusa i namaścić mu nogi. W ten sam sposób można wytłumaczyć, w jaki sposób według Ewangelii św. Jana, Jezus mógł podczas wieczerzy umywać uczniom nogi i jak umiłowany uczeń Jezusa mógł „spoczywać na Jego piersi”.

Zasiadanie Jezusa do stołu ze swoimi uczniami było ważną cechą Jego działalności,
a według Ewangelii ucztowanie Jezusa z „celnikami i grzesznikami” spotkało się z krytyką ze strony Jego wrogów. Ich oskarżenia, że jest „żarłokiem i pijakiem”, sugerują że
w przeciwieństwie do Jana Chrzciciela Jezus nie stronił od spożywania posiłków. Często
w Ewangelii, zwłaszcza wg św. Łukasza, posiłek stanowi kontekst ważnych nauk Jezusa a wiele przypowieści Jezusa ma związek z ucztowaniem lub świętowaniem. Po Zmartwychwstaniu Jezusa uczniowie poznawali Go dopiero podczas wspólnego posiłku.

W tamtym czasie jedzenie nie ograniczało się tylko do przyjmowania posiłku ale było jednocześnie zademonstrowaniem wspólnoty z innymi. Nawet w naszych czasach dzielenie się chlebem oznacza przyjaźń i bliską więź. Uczucia takie są widoczne w Ewangelii
i pozostałych księgach Pisma Świętego gdzie jest mowa o zasadzie gościnności i uprzejmości.

NACZYNIA KUCHENNE

W czasach Jezusa znane były domowe naczynia kuchenne np. misy (czasze), dzbanki, garnki do gotowania, słoje, kielichy, kubki, korce. Ówcześni mieszkańcy Palestyny nie posługiwali się sztućcami. Kawałki chleba zanurzano w zupie lub gulaszu, które nalewano do mis ustawionych na środku stołu. Mężczyzna będący głową domu mógł zanurzyć swój kawałek chleba w misie a następnie podać go gościowi.

Misa to otwarte naczynie o średnicy większej niż głębokość. Używano misek jako naczyń do wina podczas uczt i mis w których podawano główny posiłek. Wykopaliska archeologiczne wykazały, że powszechnie używano misek różnego kształtu i z rozmaitego surowca. Do ich wykonania wykorzystywano skórę, drewno, ceramikę, szkło, kamień i metal. Najbardziej znana była ceramika, a najcenniejsze metal i alabaster.

Naczyń z gospodarstwa domowego używano do przechowywania i przenoszenia napojów i pokarmów, do gotowania, jedzenia i picia. Naczyń ze skóry używano do przenoszenia wody, przechowywania wina i kwaszenia mleka.

Naczynie takie jak kubek w znaczeniu dosłownym prawie zawsze ma pozytywny charakter w ujęciu biblijnym. Jezus pochwalał uprzejmość, tych którzy podadzą Jego uczniom kubek zimnej wody.

Korzec to naczynie a także miara substancji sypkich o pojemności 8 litrów. Jezus nauczał swoich naśladowców, że muszą być światłością świata i nie mogą uchylać się od odpowiedzialności, umieszczając swoje światło pod korcem. Taki nienaturalny sposób wykorzystania korca – umieszczenie go nad lampą – ilustruje ukrywanie dobrych uczynków.

Najprostszym rodzajem urządzenia do rozdrabniania ziarna był moździerz czyli wyżłobiony kamień, w którym kamiennym tłuczkiem miażdżyło się ziarno. Bardziej wydajny moździerz składał się z dwóch kamieni o średnicy 60 cm i grubości 15 cm. Dolny kamień był w środku wypukły, kamień górny wyżłobiony z otworem w środku. Przez ten otwór wsypywano do środka zboże i obracano górny kamień za pomocą rączki. Trące o siebie kamienie rozcierały ziarno na proszek. Żeby otrzymać dobrą mąkę trzeba je było mleć wielokrotnie. Po przesianiu mąki przez sito to, co na nim zostało, powracało ponownie na kamienie młyńskie. Znane były sita wykonane w sitowia lub papirusu.

ŻYWNOŚĆ

W czasach biblijnych głównym źródłem pożywienia były chleb i woda potrzebne dla podtrzymania życia. Chociaż ogólnie rzecz biorąc jedzenia było pod dostatkiem, zdarzały się okresy klęski głodu, wywołane katastrofami naturalnymi np. suszą, plagą szarańczy, wojnami. Pewne rejony Palestyny były żyźniejsze i bardziej wydajne od innych. Bogactwo diety zależało również od bogactwa i pozycji społecznej.

Oprócz funkcji podtrzymywania życia, żywność spełniała w Biblii również inne funkcje. Wspólne spożywanie jej było sposobem nawiązywania relacji społecznych
i zawierania przymierzy. Żywność wchodziła również w skład darów i danin. Używano jej do regulowania długów i jako zapłatę za wykonaną usługę czy wyświadczone dobro. Wstrzymywanie się od jej spożywania było znakiem smutku, ograniczanie jedzenia stanowiło również karę a ucztowanie było znakiem radości i świętowania.

Ponieważ żywność odgrywała tak ważną rolę, łatwo można było ją niewłaściwie wykorzystywać, lub przypisywać jej przesadne znaczenie. Dlatego Biblia ostrzega przed złym korzystaniem z żywności i przypomina, że w życiu chodzi o coś więcej niż jedzenie
i picie. Chociaż ludzie wytwarzają chleb z płodów ziemi, Bóg był postrzegany jako jego ostateczne źródło. Podkreślano, że nie samym chlebem żyje człowiek, lecz każdym słowem, które pochodzi z ust Boga. Brak słowa Bożego udzielającego życie, mógł spowodować głód duchowy, równie wielki jak głód wywołany brakiem żywności. Życie to coś więcej niż jedzenie i picie.

ŚNIADANIE

Poranny, lekki posiłek, który był zwykle spożywany przed wyjściem do pracy, np. chleb i woda.

OBIAD

Składał się z chleba, owoców i sera. Robotnicy rolni brali ze sobą do pracy suchy prowiant – zwykle dwa duże kawałki chleba z wydrążonymi otworami na oliwki i ser.

WIECZERZA

Ten główny, codzienny posiłek spożywano wieczorem gdy następował spadek temperatury powietrza. Podczas wieczerzy jedzono mięsa, warzywa i masło. Była to okazja do wspólnego spotkania rodziny na koniec dnia. W czasie jedzenia domownicy i goście prowadzili rozmowy. Wieczerza stanowiła główny posiłek dnia i była czasem relaksu po pracy.

UCZTY

Palestyńczycy współcześni Jezusowi lubili wszelkiego rodzaju święta i uroczystości. Uczta wydawała się dobrym sposobem uświetnienia radosnego wydarzenia. Ważnym elementem uczt z okazji radosnych świąt była muzyka i taniec. Uczta była planowana
i kierowana przez „starostę”, który wydawał polecenia sługom i kosztował potraw oraz wina.

W ciągu roku obchodzono dziewięć świąt religijnych, których ważnym elementem były uczty. W główne uroczystości ustawała wszelka praca. Często organizowano również uczty weselne, urodzinowe, stypy, uczty towarzyszące strzyżeniu owiec i wielu innym okazjom np. powrót do domu długo nieobecnego członka rodziny, obrzezanie, zaręczyny.

Z treści Ewangelii możemy wyrobić sobie pojęcie o etykiecie obowiązującej w owym czasie na ucztach w zamożnych domach. Gości obowiązywał odpowiedni strój a gospodarz witał gości pocałunkiem i osobiście lub przez służących podawał im wodę do umycia rąk
i nóg.

Za czasów Jezusa istniał w Palestynie zwyczaj dwukrotnego zapraszania gości na ucztę – pierwszy raz na kilka dni przed ucztą i drugi raz, gdy posiłek był już przygotowany. Gościom przydzielano miejsca stosownie do wieku albo urzędu.

Ludzie współcześni Jezusowi traktowali czas posiłku zarówno jako okazję do zaspokojenia głodu jak i okazję do rozmowy. Posiłek, na który zaprasza się gości, jest formą komunikacji, w której dochodzi do wymiany społecznie ważnych informacji między gospodarzem a tymi, którzy zostali zaproszeni. Podobnie jak środkiem komunikacji
w rozmowach jest język, tak środkiem komunikacji podczas świątecznego posiłku są potrawy i napoje oraz miejsce posiłku. Tak więc rodzaj potraw i napojów, sposób ich przygotowania i podania, rozmieszczenie gości przy stole – wszystko to w pewnym sensie wskazuje na ocenę zaproszonych przez zapraszającego. Uczta zatem różni się od spożywania zwykłego posiłku z innymi osobami, tak jak uroczysta mowa różni się od swobodnej konwersacji. Uczta jest formalnym środkiem komunikacji i zazwyczaj towarzyszy jej jakiś ważny przekaz.

POST

Chociaż ucztowanie stanowiło ważny składnik życia towarzyskiego, post czyli powstrzymywanie się na pewien czas od przyjmowania pożywienia był równie istotny. Post miał być upamiętnieniem wydarzeń z historii Izraela, które były związane z niewiernością narodu wobec Boga oraz wyrazem pokory, żalu i zależności od Boga.

Poszczącego wyróżniał pokutny wór, głowa posypana popiołem, nieobmyte ręce
i nienamaszczona twarz. W przypadku niektórych post bywał aktem obłudy dla pokazania się przed ludźmi. Wiemy że Jezus dał ludziom przykład jak pościć przebywając czterdzieści dni i nocy na pustyni. Prawdopodobnie w czasach Jezusa post pozostawiony był indywidualnemu wyborowi człowieka.

NAPOJE DO POSIŁKÓW

Do posiłków podawano wodę, mleko i sok winogronowy. Używano także wina czerwonego, ale pijaństwo było zakazane. Woda pitna sprzedawana była na ulicy w bukłakach. Woda była niezbędna dla życia zarówno ludzi jak i zwierząt. Szczególnie trudno było ją zdobyć na pustkowiu gdzie studnie i źródła były nieliczne i często niepewne. Wędrujące grupy musiały kupować wodę. Kubek wody podany gościowi lub przybyszowi był zwykłą i oczekiwaną oznaką gościnności.

Bardziej dostępnym płynem było mleko. Kozy mogą dwa tygodnie wytrzymać bez wody i bardzo szybko uzupełniają jej niedobór. Wspomniane zwierzęta były głównym dostarczycielem mleka w czasach Jezusa, ponieważ ich mleko jest lżej strawne niż krowie. Kozie mleko jest dostępne przez siedem do ośmiu miesięcy w roku. Ówczesne krowy mleczne dawały mało mleka w dodatku słabej jakości i używane były jako siła pociągowa. Najlepszym źródłem mleka były wielbłądy. Ponieważ zwierzęta te dają mleko przez dwanaście miesięcy w roku, ludzie mieli niezawodne źródło pożywnego płynu nawet w porze suchej, która
w Palestynie trwa od kwietnia do października. Ponadto spożywano mleko owiec, które dostarczają połowę ilości mleka, jakie dają kozy i tylko przez trzy do czterech miesięcy
w roku – od lutego lub marca.

Zawsze pito kwaśne mleko, gdyż świeże nie utrzymywało się długo bez chłodzenia (było przechowywane w skórzanych worach). Najczęściej miało formę jogurtu lub sera, zwykle w rodzaju twarogu. Innym ulubionym napojem mieszkańców ewangelicznej Palestyny było mleko zmieszane z winem, szczególnie ze względu na to, że wtedy natychmiast się kwasiło.

Aby uzyskać masło do podgrzanego mleka dodawano niewielką ilość zsiadłego mleka, następnie mieszaninę wlewano do worków z koźlej skóry i potrząsano nimi aż do oddzielenia się masła. Później masło było 3 dni odsączane i podgrzewane ponownie. W ten sposób przygotowane masło dobrze znosi gorący klimat Palestyny. Twaróg używany w kuchni miał postać zgęstniałego mleka.

Wzmianki o cudownym smaku miodu można znaleźć w całym Piśmie Świętym.
Z treści Ewangelii dowiadujemy się, że miód był znany jako wartościowy pokarm. Pszczoły składały czasem miód w szczelinach skalnych, które zaklejały woskiem. Znany był prawdziwy pszczeli miód oraz słodki płyn miodowy, którego używano jako produktu odżywczego i leczniczego.

W Palestynie jest dobra ziemia pod uprawę winogron. W czasach Jezusa winogrona spożywano jako świeże owoce, a także tłoczono do produkcji syropu i wina. Wino można było dostać o każdej porze roku. Jeśli weźmiemy pod uwagę niedostatek wody, szybkie kwaśnienie mleka, zbytnią słodycz syropu, to nie dziwi nikogo że wino należało do grupy artykułów niezbędnych do życia. Wino spożywano z umiarem nie tylko na przyjęciach, ale także przy każdym posiłku. Wino zabierano w podróż. Najczęściej używano wina zmieszanego z wodą oraz doprawionego ziołami i przyprawami. Ubodzy spożywali kwaśne wino lub ocet winny.

CHLEB

Jęczmień uprawiany w Palestynie służył ubogim do wypieku chleba. Proso to roślina przypominająca kukurydzę, która rośnie w Palestynie i jest tam używana do wypieku chleba. Pszenica była najbardziej uprawiana w Palestynie i stanowiła ważny element jadłospisu. Ryż to odmiana zboża o niskiej wartości odżywczej, dlatego podczas pieczenia chleba mieszano go z innymi gatunkami zboża.

W Ewangelii chleb symbolizuje żywność, sam był jednak ważnym składnikiem palestyńskiego jadłospisu. Ziarno – zwykle pszenicy lub jęczmienia – było mielone, przesiewane, wykorzystywane do robienia ciasta, formowane w cienkie placki i pieczone. Chleb pieczono co kilka dni, gdyż szybko czerstwiał. Wypieki były zwykle przygotowywane przez kobiety. Najczęściej używano do tego celu paleniska, czasami jednak cienki placek kładziono na rozgrzanym kamieniu. Zazwyczaj ciasto z mąki pszennej lub jęczmiennej zagniatano w drewnianym naczyniu, nadawano mu kształt okrągłych placków, nakłuwano
i pieczono w okrągłej misie. W Biblii pojawiają się wzmianki o publicznych piekarniach.

W czasach Jezusa posługiwano się kilkoma rodzajami pieców. W piecu piaskowym ogień rozpalano na piasku a następnie usuwano żar gdy piasek się rozgrzał. Później na gorącym piasku rozkładano ciasto w formie cienkich placków by się upiekły. Piecem ziemnym był otwór w ziemi, w którym podgrzewano kamienie. Po usunięciu ognia z kamieni układano na nich cienkie placki. Piec przenośny był budowany z gliny. Wewnątrz takiego pieca rozpalano ogień. Gdy piec się rozgrzał, po usunięciu popiołu, na kamieniach znajdujących się na jego dnie układano cienkie placki. Piec w kształcie miski to jeden
z najprostszych i najdawniejszych pieców. Płaskie podpłomyki kładziono na glinianą misę odwróconą do góry dnem, którą ustawiano na kamieniach. Pod misą podtrzymywano ogień. Znany był też piec w wydrążonej skale lub kotle w kształcie słoja. Wnętrze wypełniano do połowy gorącymi kamieniami, płonącym drewnem lub trawą. Kiedy piec był dobrze nagrzany to górna część była zamykana a ciasto układano na wierzchu i pieczono.

POTRAWY MIĘSNE

Chociaż w skład typowego jadłospisu mieszkańców Palestyny wchodziły warzywa
i owoce to spożywali oni również mięso, szczególnie podczas uczt.

Cielęcina – to był rarytas. Spożywano ją jedynie podczas największych świąt.

Mięso koźle – było pospolite, tanie, spożywane przez ludność uboższą.

Drób – na stole można było znaleźć kuropatwy, przepiórki, gęsi, gołębie.

Ryby – ulubione pożywienie mieszkańców Palestyny odławiane z Jeziora Galilejskiego
i Jordanu.

Baranina (jagnięcina) – powszechnie znana w kuchni palestyńskiej z uwzględnieniem ogona barana lub jagnięcia w którym znajduje się wiele tłuszczu.

Aby upiec mięso rozpalano ogień w ognisku lub w piecu. Przed gotowaniem potrawy zwierzę rozcinano na części i umieszczano z przyprawami w naczyniu z wodą. Mięso i rosół podawano oddzielnie. Gotowano również warzywa. Do gotowania mięsa używano metalowego garnka a mięso wyjmowano z kotła dużym widelcem.

OWOCE

Owoce były ulubionym pożywieniem ludności Palestyny opisanej w Ewangelii. Gorący klimat tej części świata sprzyjał wzrostowi tego rodzaju pożywienia. Spośród najbardziej znanych owoców biblijnych wyróżniamy: winogrona, rodzynki, suszone figi, owoce granatu, melony, jabłka, figi, oliwki, strąki, morwa, orzechy pistacjowe, migdały, owoc sykomory.

Do tłoczenia oliwy z oliwek strząsanych z drzew wykorzystywano ciężkie kamienne prasy nazywane gath-shemen i od tego słowa pochodzi nazwa ogrodu Getsemani czyli ogrodu Oliwnego w którym modlił się Jezus z apostołami przed swoją śmiercią.

WARZYWA

Warzywa wchodziły w skład codziennego pożywienia mieszkańców Palestyny
z czasów Jezusa. W Biblii występują wzmianki o ogrodach warzywnych. W kuchni palestyńskiej znane były: fasola, soczewica, ogórek, cebula, czosnek, por, chrzan, sałata, cykoria, pietruszka, rzeżucha, dynia.

PRZYPRAWY

Od początku historii biblijnej Palestyna dostarczała zadowalającej ilości pożywienia zamieszkującym ją ludziom. Palestyńczycy potrafili znaleźć zastosowanie dla niemal każdej rośliny. W czasach Jezusa znane były zioła i przyprawy dodawane do potraw takie jak: koper, laur, cynamon, kminek, kolendra, orkisz, majeranek, mięta, gorczyca.

MOTYWY POSIŁKÓW W EWANGELII

na podstawie Biblii Tysiąclecia

Śniadanie – J 21,15

Obiad – Łk 11,37; 14,12

Wieczerza – Łk 14,12; 17,8; 22,20

J 13,2; 13,4

Uczta – Mt 22,2.3.4.8.9; 23,6; 25,10

Mk 6,21; 12, 39

Łk 12,36; 14,8.16.17.24; 20,46

J 12,2; 21,20

Posiłek – Mk 6,31; 7,2

Łk 7,36; 11,38; 14,1

J 6,5; 21,5; 21,12

Pokarm – Mt 3,4; 6,25

Łk 12, 23

J 4,32.34; 6,27; 6,55

Stół – Mt 9,10; 15,27; 26,7.20

Mk – 2,15; 7,28; 14,3; 16,14

Łk 5,29; 7,36;11,37; 12,37; 13,29; 16,21; 17,7; 22,14.21.27.30; 24,30

J 12,2; 13,12

Wesele – Mt 9,15; 22,2.11.12

Łk 5,34; 12,36

J 2,1.2.8.9

Chleb – Mt 14,4; 6,11; 7,9; 14,17.19; 15,26.33.34.36; 16, 5.7.8.9.10.11; 26,26

Mk 6,37.38.41.44.52; 7,27; 8,4.5.6.14.16.17.19.20

Łk 4,4; 7,33; 9,13.16; 11,3.5.11; 15,17; 22,19; 24,30; 24,35

J 6,5.7.9.11.13.23.26.31.32.33.34.35.41.48.50.51.58; 13,18.26.27.30; 21,9.13

Woda – Mt 10,42;

Mk 9,41; 14,13

Łk 22,10

J 2,7.9; 4,7.10.11.13.14.15; 4,46

Gościna – Łk 19,7

Mt 19,15; 14.6

Mk 2,19

Łk 5,34; 7,37

WYJAŚNIENIE SKRÓTÓW:

Mt – Ewangelia wg św. Mateusza

Mk – Ewangelia wg św. Marka

Łk – Ewangelia wg św. Łukasza

J – Ewangelia wg św. Jana

Pierwsza liczba po skrócie księgi oznacza rozdział, pozostałe cyfry po przecinku oznaczają numery wersetów fragmentu. Jeżeli po numerze oznaczającym werset postawiona jest kropka (.) to znaczy, że jest to wskazanie na numer wersetu przed kropką. Średnik (;) w zapisie oznacza oddzielenie różnych fragmentów Pisma Świętego. Jeżeli po średniku nie ma skrótu księgi to znaczy że kolejne fragmenty odnoszą się do księgi podanej na początku zapisu. Rozdział w tekście Biblii pisany jest dużą cyfrą a wersety mniejszymi. W katolickich wydaniach Pisma Świętego występują następujące oznaczenia: gwiazdka (*) w tekście oznacza odesłanie do wyjaśnienia wersetu w przypisach umieszczanych najczęściej poniżej zasadniczego tekstu Ewangelii, mała litera (s) przy wyrazie oznacza odesłanie do słownika znajdującego się w Biblii. Pismo Święte zawiera także spis treści ułatwiający odszukanie konkretnej księgi. Ewangelia należy do zbioru ksiąg Pisma Świętego Nowego Testamentu.

Przykład:

Mt 2,3-4 (Ewangelia według świętego Mateusza rozdział 2, wersety od 3 do 4)

Mk 5,6.8.10 (Ewangelia według świętego Łukasza rozdział 5, wersety 6 i 8 i 10)

Łk 7,9-12; 14,16; (Ewangelia według świętego Łukasza rozdział 7, wersety od 9 do 12; oraz Ewangelia według świętego Łukasza rozdział 14, werset 16)

PALESTYNA W CZASACH JEZUSA

kragbiblijny.milosierdzie.com/pl

BIBLIOGRAFIA:

1. Kielich, kubek, puchar; naczynie; pokarm; posiłek; stół; wieczerza, w: Słownik Symboliki Biblijnej, red. naukowy ks. W. Chrostowski, Vocatio Warszawa 1998.

2. ks. Jan Flis, Konkordancja Starego i Nowego Testamentu do Biblii Tysiąclecia, Vocatio Warszawa 2000.

3. Chleb; misa; naczynie; piec; posiłki; post; uczta; wieczernik; wieczerza; żywność,
w: Encyklopedia Biblijna, Paul J. Achtemeier, Vocatio Warszawa 1999.

4. Posiłek, uczta, biesiada, w: Nowy Leksykon Biblijny, red. Ks. H. Witczyk, Jedność Kielce 2011.

5. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiąclecia, wydanie V, Pallotinum Poznań 2003.

6. Rośliny i zioła Palestyny; pożywienie i zwyczaje związane z posiłkami, w: Słownik Tła Biblii, red. Ks. W. Chrostowski, Vocatio Warszawa 2007.

7. A. Adams, ks. W. Chrostowski, Życie w czasach Jezusa – praca, zwyczaje, religia, s. 15-23,

Jedność Kielce 2011.

8. Picie i jedzenie, w: J. Pilch, Słownik Kultury Biblijnej, Edycja św. Pawła Częstochowa 2004.

9. Bp. K. Romaniuk, Biblijna teologia przyrody, s. 47-54, Wydawnictwo Salezjańskie Warszawa 1999.